ओडिशा राज्यातील रायगडा जिल्ह्यातील कंजामाजोडी या आदिवासी बहुल गावात घडलेली एक घटना सध्या संपूर्ण देशभरात चर्चेचा विषय बनली आहे. प्रेमविवाह केल्यामुळे एका तरुण-तरुणीला जे अपमानास्पद वागणूक मिळाली, ती पाहून आधुनिक भारतात अजूनही अशा प्रकारच्या रूढी-परंपरांचा प्रभाव किती खोलवर आहे, हे स्पष्ट होते.
काय घडलं नेमकं?
या गावातील एक तरुण आणि तरुणी, दोघंही एकाच जमातीतील, पण समाजानुसार ‘बंधनकारक’ नातेसंबंधात असल्यामुळे त्यांचा प्रेमविवाह समाजाच्या विरोधात गेला. विवाहानंतर दोघं गावात परतल्यावर स्थानिक पंचायतने त्यांना दोषी ठरवत, ताळिबानी पद्धतीने शिक्षा दिली. या शिक्षेनुसार दोघांना बैलासारखं जोते बांधून शेत नांगरायला लावलं गेलं.
हा सारा प्रकार गावकऱ्यांनी मोबाइलमध्ये शूट केला आणि सोशल मीडियावर पोस्ट केल्याने प्रकरण उघडकीस आलं. यातून ‘ओडिशा लव्ह मॅरेज शिक्षा’ ही संज्ञा चर्चेत आली.
मानवी हक्कांचा भंग
भारताचे संविधान प्रत्येक नागरिकाला व्यक्तिस्वातंत्र्य, विवाहस्वातंत्र्य आणि प्रतिष्ठेचा अधिकार देतो. अशा परिस्थितीत एखाद्या जोडप्याला सामाजिक दबावामुळे किंवा पंचायतीच्या आदेशाने शिक्षा देणं म्हणजे मूलभूत हक्कांचं उल्लंघन आहे. ही घटना Article 21 (जीवनाचा व प्रतिष्ठेचा हक्क) आणि Article 19 (व्यक्तिस्वातंत्र्य) चं उल्लंघन करते.
प्रशासनाची कारवाई
घटनेचा व्हिडीओ व्हायरल झाल्यानंतर, NHRC (National Human Rights Commission) आणि स्थानिक प्रशासन जागं झालं. रायगडा प्रशासनाने चौकशी समिती स्थापन करून दोषींवर गुन्हे दाखल केले. पीडित दाम्पत्याला सुरक्षेच्या दृष्टीने वेगळ्या ठिकाणी हलवण्यात आलं आहे.
सामाजिक मानसिकता बदलण्याची गरज
आजही भारताच्या अनेक भागांत जात, धर्म, पंथ आणि नातेसंबंधाच्या आधारावर प्रेम करणाऱ्यांना शिक्षा दिली जाते. ‘ओडिशा लव्ह मॅरेज शिक्षा’ ही घटना केवळ एक उदाहरण नाही, तर संपूर्ण देशात असलेल्या सामाजिक मानसिकतेचा आरसा आहे. या प्रकारांना रोखण्यासाठी फक्त कायदेशीर उपाय नव्हे, तर मानसिकतेत परिवर्तन गरजेचं आहे.
काय करता येईल?
शिक्षण आणि जनजागृती: ग्रामीण भागात कायद्याविषयी आणि मूलभूत हक्कांबाबत जागरूकता निर्माण करणे.
कायदेशीर कडक कारवाई: अशा घटनांमध्ये दोषींवर कठोर कारवाई करून इतरांसाठी उदाहरण निर्माण करणे.
मानसिक आरोग्य आणि पुनर्वसन: पीडितांवर मानसिक परिणाम होतो. त्यामुळे त्यांचं समुपदेशन व पुनर्वसन गरजेचं आहे.
माध्यमांचा सकारात्मक वापर: सोशल मीडियाचा वापर करून समाजात सकारात्मक बदल घडवणे.
निष्कर्ष
‘ओडिशा लव्ह मॅरेज शिक्षा’ ही घटना आपण सर्वांना विचार करायला लावणारी आहे. आपलं समाज अजून किती मागे आहे? प्रेम हा गुन्हा आहे का? संविधानाचा अर्थ गावपातळीपर्यंत पोहोचतोय का?
या प्रश्नांची उत्तरं आपण सर्वांनी मिळून शोधली पाहिजेत. अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवणं, मानवी मूल्यांचा सन्मान करणं आणि प्रेमाला स्वातंत्र्य देणं हेच खरे आधुनिक भारताचे लक्षण असले पाहिजे.
