पुणे, ७ सप्टेंबर २०२५- आज रात्री एक अद्वितीय खगोलीय घटना पाहायला मिळणार आहे संपूर्ण चंद्रग्रहण, ज्याला अनेकदा “ब्लड मून” असेही म्हणतात. हे ग्रहण केवळ पुण्यातच नव्हे, तर संपूर्ण भारतातून स्पष्टपणे दिसणार आहे (आकाश निरभ्र असल्यास). विशेष बाब म्हणजे हे चंद्रग्रहण हे या दशकातील सर्वात जास्त वेळ चालणारे ग्रहण आहे, ज्यात संपूर्ण ग्रहणावस्था तब्बल ८२ मिनिटं चालणार आहे.

चंद्रग्रहण म्हणजे काय?

चंद्रग्रहण, किंवा खगोलशास्त्रीय भाषेत “ल्युनार इक्लिप्स”, तेव्हा होते जेव्हा सूर्य, पृथ्वी आणि चंद्र हे एकाच सरळ रेषेत येतात. यामध्ये पृथ्वी सूर्य आणि चंद्रामध्ये येते आणि पृथ्वीची सावली चंद्रावर पडते, त्यामुळे चंद्राचा काही भाग किंवा पूर्ण चंद्र आपल्याला दिसेनासा होतो.

संपूर्ण चंद्रग्रहण (Total Lunar Eclipse) तेव्हा होते जेव्हा पृथ्वीची सावली पूर्णपणे चंद्रावर पडते, आणि चंद्र काही काळासाठी पूर्णपणे अंधारात जातो.

चंद्र लालसर का दिसतो?

या चंद्रग्रहणाला “ब्लड मून” असं म्हणण्यामागेही एक विज्ञान आहे. ग्रहणाच्या वेळी चंद्र तांबूस-तपकिरी (कधीकधी केशरी) रंगाचा दिसतो, कारण रेले स्कॅटरिंग (Rayleigh scattering) नावाचा एक प्रभाव होतो.

जेव्हा सूर्यप्रकाश पृथ्वीच्या वातावरणातून जातो, तेव्हा निळा व जांभळा रंग फाकवून टाकला जातो, आणि लांबतरंगलांबीचा (longer wavelength) केशरी व तांबूस प्रकाश वाकवून (refract होऊन) चंद्रावर पोहोचतो. हेच कारण आहे की, सूर्योदय आणि सूर्यास्ताच्या वेळी आकाश केशरी-तांबूस दिसतं.

हे ग्रहण भारतात कुठे कुठे दिसणार?

हे पूर्ण चंद्रग्रहण संपूर्ण भारतातून, त्यातही पुण्यासारख्या शहरांमधून सहज पाहता येईल. फक्त हवामान स्वच्छ आणि आकाश निरभ्र असणं गरजेचं आहे. उजेड कमी असणाऱ्या ठिकाणी जसं की मोकळं मैदान, पार्क, डोंगराळ भाग, किंवा घराच्या गच्चीवरून हे दृश्य अधिक स्पष्ट दिसेल.

पुण्यात विशेष कार्यक्रम

ज्योतिरविद्या परिषद (Jyotirvidya Parisanstha – JVP) या भारतातील सर्वात जुन्या अमॅच्युअर खगोल संस्थेमार्फत केसरीवाडा येथे एक सार्वजनिक मोफत पाहणी कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला आहे. या ठिकाणी दूरदर्शक (टेलिस्कोप) आणि खगोल तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली चंद्रग्रहण पाहता येईल. पानशेत, धायरी किंवा शहराबाहेरील इतर उजेड कमी असणारी ठिकाणं खगोलप्रेमींसाठी उत्तम पर्याय ठरू शकतात.

ग्रहण कधी पाहता येईल?

ग्रहणाची वेळ ७ सप्टेंबर ते ८ सप्टेंबरच्या रात्री अशी आहे. सविस्तर वेळा खाली दिल्या आहेत:

पेनुंब्रल ग्रहण सुरू – रात्री ८:५८

आंशिक ग्रहण सुरू – रात्री ९:५७

पूर्ण चंद्रग्रहण सुरू – रात्री ११:००

सर्वोच्च क्षण (Maximum Eclipse) – रात्री ११:४१

पूर्ण ग्रहण संपते – रात्री १२:२२ (८ सप्टेंबर)

आंशिक ग्रहण संपते – पहाटे १:२६

पेनुंब्रल ग्रहण संपते – पहाटे २:२५

संपूर्ण चंद्रग्रहणाचा सर्वात सुंदर आणि रंगीबेरंगी भाग म्हणजे ११:०० ते १२:२२ दरम्यानचा काळ, जो चुकवू नये!

पाहण्यासाठी काही सूचना:

चंद्रग्रहण पाहणे पूर्णतः सुरक्षित आहे, कारण यात सूर्यप्रकाश थेट डोळ्यावर पडत नाही. त्यामुळे कोणत्याही प्रकारच्या गॉगल्स किंवा उपकरणांची आवश्यकता नाही. दुर्बिण किंवा लहान टेलिस्कोप वापरल्यास चंद्राच्या पृष्ठभागावरील बारकावे अधिक स्पष्टपणे दिसू शकतात. आकाश निरभ्र असेल तर अनुभव अधिक समृद्ध होईल. हे ग्रहण रात्री उशिरा असल्याने, जो कोणी पाहणार असेल त्याने झोपेची तयारी योग्यरीत्या करावी किंवा उशिरापर्यंत जागं राहण्याची योजना करावी.

अशा प्रकारचं संपूर्ण चंद्रग्रहण वारंवार दिसत नाही. त्यामुळे विज्ञानप्रेमींनी, विद्यार्थ्यांनी आणि कुटुंबांनी मिळून हे दृश्य जरूर अनुभवावं. आपल्या मुलांना वयाच्या लहान वयातच आकाशाकडे पाहण्याची सवय लावणं ही सर्वात सुंदर गोष्ट ठरू शकते. आजचा चंद्र केवळ एक ग्रह नाही, तर एक रंग बदलणारा अद्भुत नजारा असणार आहे आणि तोही आपल्या डोळ्यांसमोर!

-अमित आडते