नागपूर | १७ जुलै २०२५ – नागपूर सेंट्रल जेलमध्ये एक मन सुन्न करणारी घटना समोर आली आहे. ३० वर्षीय जन्मठेपेची शिक्षा भोगणाऱ्या एका कैद्याने आपल्या अंडरवेअरच्या इलॅस्टिकचा वापर करून आत्महत्या केली. ही घटना शुक्रवारी रात्री घडली असून, यामुळे तुरुंग प्रशासन हादरलं आहे.

नेमकं काय घडलं?

पोलिसांकडून मिळालेल्या माहितीनुसार, २०१९ पासून खूनाच्या आरोपाखाली तुरुंगात शिक्षा भोगणारा कैदी, आपल्या जेलच्या कपड्याच्या (अंडरवेअर) इलॅस्टिकचा वापर करून गळफास घेतला. जेलच्या कर्मचाऱ्यांना तो रात्री आपल्या कोठडीत बेशुद्ध अवस्थेत आढळला. लगेचच त्याला शासकीय रुग्णालयात नेण्यात आलं, मात्र डॉक्टरांनी त्याला मृत घोषित केलं.

कोण होता हा कैदी?

• वय: ३० वर्षं

• गुन्हा: खून (कलम ३०२)

• शिक्षा: जन्मठेप

• तुरुंगात दाखल: २०१९ पासून

• वैयक्तिक माहिती: तपासाअंती उघड होणार

प्रशासनाने त्याची ओळख गोपनीय ठेवली असून, त्याच्या आत्महत्येमागील कारण शोधण्यासाठी अधिकृत चौकशी सुरू आहे.

कैद शरीराचं… पण मनाचं काय?

या घटनेनं पुन्हा एकदा जेलमधील मानसिक आरोग्याच्या समस्यांवर बोट ठेवले आहे. भारतातील तुरुंग व्यवस्थेमध्ये मानसिक आरोग्य हे एक दुर्लक्षित परिमाण राहिलं आहे.

एकदा शिक्षा ठोठावली की, कैद्यांच्या मानसिक स्थितीकडे फारसं लक्ष दिलं जात नाही. एकटेपणा, पश्चात्ताप, कुटुंबापासून दूर जाणं, सामाजिक कलंक, आणि भविष्यातील अंधुकता – हे सगळं एका कैद्याच्या मनात सतत धुमसत असतं.

विशेषतः जन्मठेपेची शिक्षा भोगणाऱ्या कैद्यांमध्ये नैराश्याचं प्रमाण जास्त असतं, असं अनेक अहवाल दर्शवतात.

तुरुंग प्रशासनाचं स्पष्टीकरण

नागपूर सेंट्रल जेलच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितलं, “कैद्याच्या आत्महत्येमागचं नेमकं कारण समजलेलं नाही. आमच्या तपास अधिकारी टीमने घटनास्थळाची पाहणी केली आहे. मृतदेहाचा शवविच्छेदन अहवाल येताच पुढील कारवाई केली जाईल.”

प्रशासनाने ही घटना दुर्दैवी असल्याचं मान्य केलं असून, कैद्यांचं मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी उपाययोजना हवीच, असंही त्यांनी स्पष्ट केलं.

कैद्यांतील आत्महत्यांचं वाढतं प्रमाण

राष्ट्रीय गुन्हे अहवाल शाखेच्या (NCRB) आकडेवारीनुसार:

• २०२३ मध्ये भारतात तुरुंगात १८० हून अधिक कैद्यांनी आत्महत्या केली.

• बहुतेक आत्महत्या ही गळफास, विष सेवन, धारदार हत्यार वापरून केल्या जातात.

• अनेक वेळा कैद्यांकडे समुपदेशनाची सुविधा नसते, किंवा ती अपुरी असते.

सवाल उभे राहतात…

• तुरुंगात अंडरवेअरचा इलॅस्टिक वापरून गळफास घेता येणं – ही बाब सुरक्षा यंत्रणेवर प्रश्नचिन्ह उभं करते.

• कैद्याच्या मानसिक स्थितीकडे दुर्लक्ष झालं का?

• जेलमध्ये आत्महत्येसारख्या घटना टाळण्यासाठी काही प्रतिबंधक उपाय योजले जातात का?

बदल हवे आहेत…

या घटनेने स्पष्ट केलं की, जेलमध्ये फक्त सुरक्षा नव्हे, तर मानसिक आरोग्य व्यवस्थाही मजबूत असणं आवश्यक आहे.

• समुपदेशन सत्र, मानसिक चाचण्या, आणि वेळोवेळी मानसिक आरोग्य तपासणी यांचा अंतर्भाव आवश्यक आहे.

• तुरुंगात शिक्षक, मानसोपचारतज्ज्ञ, व सामाजिक कार्यकर्त्यांचं योगदान वाढवणं गरजेचं आहे.

निष्कर्ष

“कैद होते शरीराचं… पण मनाचं काय?” — या वाक्यानेच या संपूर्ण घटनेचं सार व्यक्त होतं.
या आत्महत्येने केवळ एका कैद्याचा जीव घेतला नाही, तर संपूर्ण तुरुंग व्यवस्थेच्या मानसिक आरोग्य प्रणालीला हादरवून सोडलं आहे.

आता वेळ आहे ती सुधारणांची, सजगतेची आणि संवेदनशीलतेची.