जैन धर्मातील सण हे केवळ बाह्य उत्सव नाहीत; ते आत्मचिंतन, आत्मशुद्धी आणि आत्मिक प्रगतीचे पर्व असतात. दशलक्षण पर्व हे असेच एक पवित्र पर्व आहे, जे प्रामुख्याने दिगंबर जैन समाजात साजरे केले जाते. पर्युषण पर्वानंतर लगेच सुरू होणारे हे दहा दिवसांचे पर्व जैन पंचांगातील सर्वात पवित्र काळ मानले जाते.
सामान्य सणांप्रमाणे केवळ पूजा किंवा सजावटीवर भर न देता, दशलक्षण पर्व मनाच्या अंतर्मुख प्रवासावर लक्ष केंद्रित करते. या दहा दिवसांत दहा सार्वत्रिक गुणांवर चिंतन करून आत्म्याचे शुद्धीकरण करण्याचा प्रयत्न केला जातो.
दशलक्षण पर्व कधी साजरे केले जाते?
दशलक्षण पर्व भाद्रपद महिन्यात (ऑगस्ट–सप्टेंबर) साजरे केले जाते. पर्युषण संपल्यानंतर शुक्ल पक्ष पंचमीपासून (पाचव्या दिवशी) ते सुरू होऊन सलग दहा दिवस चालते. या पर्वाचा अंतिम दिवस अनंत चतुर्दशी म्हणून ओळखला जातो, ज्याला विशेष धार्मिक महत्त्व आहे.
दशलक्षण धर्मातील दहा गुण
या पर्वातील प्रत्येक दिवस एका श्रेष्ठ गुणाला अर्पण केलेला असतो. साधक या दिवशी उपवास, शास्त्रपठण, प्रार्थना आणि चिंतन करतात. हे दहा गुण पुढीलप्रमाणे आहेत:
- उत्तम क्षमा (Supreme Forgiveness) – राग, सूड व वैरभाव सोडून क्षमाशीलता अंगीकारणे.
- उत्तम मार्दव (Supreme Humility) – अहंकाराचा त्याग करून नम्रता वाढवणे.
- उत्तम आर्जव (Supreme Straightforwardness) – प्रामाणिकपणा व सरळ स्वभाव जोपासणे.
- उत्तम शौच (Supreme Purity) – अंतःकरणातील लोभ, मत्सर कमी करून समाधान राखणे.
- उत्तम सत्य (Supreme Truth) – खोटेपणाचा त्याग करून सत्याचा स्वीकार.
- उत्तम संयम (Supreme Self-Restraint) – विचार, वाणी आणि कृती यांवर नियंत्रण ठेवणे.
- उत्तम तप (Supreme Austerity) – तपश्चर्येतून आत्मशुद्धी व कर्मबंधन क्षीण करणे.
- उत्तम त्याग (Supreme Renunciation) – वस्तू व अहंकार यांचा त्याग करून आत्मिक संपत्ती वाढवणे.
- उत्तम आकिंचन्य (Supreme Detachment) – सांसारिक मालमत्तेवरील आसक्ती कमी करणे.
- उत्तम ब्रह्मचर्य (Supreme Celibacy) – जीवन शुद्ध, संयमी व आध्यात्मिक ठेवणे.
हे सर्व गुण फक्त जैनांसाठीच नाहीत; मानवजातीसाठी सार्वत्रिक मूल्ये आहेत, जी प्रत्येकाला शांतता व समृद्धीकडे नेऊ शकतात.
दशलक्षण पर्व कसे साजरे केले जाते?
शास्त्रपठण: जैन आगम व तत्त्वार्थसूत्र यांचा अभ्यास व चिंतन.
उपवास व तप: पूर्ण किंवा आंशिक उपवास करून आत्मशुद्धी साधणे.
प्रतिक्रमण व प्रार्थना: पूर्वी केलेल्या चुकांची क्षमा मागणे आणि नव्या व्रतांचा स्वीकार.
दानधर्म व करुणा: अहिंसेच्या तत्त्वानुसार इतरांप्रती दयाभाव आणि मदत.
धर्मसभा व प्रवचने: मंदिरांत व समाजमंदिरांत धर्मचर्चा, प्रवचन व गुणांची व्याख्या.
आध्यात्मिक महत्त्व
दशलक्षण पर्वाचा मुख्य संदेश असा आहे की खरे सुख बाहेरच्या वस्तूंमध्ये नाही, तर आत्मिक शुद्धीत आहे. या दहा गुणांचे पालन केल्याने कर्मबंधन कमी होते, आत्मा स्वच्छ होतो आणि मोक्षमार्गाचा दरवाजा उघडतो.
उपसंहार
दशलक्षण पर्व हे केवळ धार्मिक सण नसून आत्मिक साधनेचा महोत्सव आहे. आजच्या व्यस्त आणि भौतिकतावादी जगात, हे पर्व आपल्याला गती मंदावून आत डोकवण्यास, स्वतःला ओळखण्यास आणि खरी मूल्ये जगण्यास शिकवते.
जैन नसला तरीही, क्षमाशीलता, नम्रता, सत्य आणि संयम या मूल्यांचे चिंतन सर्वांसाठी मौल्यवान ठरते.
– अमित अडते (लेखक)
